#қандай жаңалық: цифрлық технологиядан сюрреализмнің мерейтойына дейін
Өткенге саяхат: 100 және 200 жылбұрын туризм қандай болды
Бүгінгі таңда саяхат біз үшін маңызды дәстүрге, бірақ біршама қалыпты өмір бөлігіне айналды. Себебі бұл ешқашан дәл қазіргідей жеңіл болған жоқ. Қысқы күні күн сәулесіне жылынғыңыз келді ме? Сүйікті турагентіңізге жазып, турды таңдайсыз да, келесі күні теңіз жағасында боласыз. Арманыңыздағы концертті басқа елден көрдіңіз бе? Бір-екі шертсеңіз болды, сізге билеттер де, сапарға керектінің бәрі ұйымдастырылады, ендігі қалғаны – жақында жанды дауыста еститін сүйікті әндерді әндетіп жүріп, киім-кешегіңізді жинау.
Ал бұрын саяхаттар қандай болғанын ойлап көрдіңіз бе? 100 – 200 жыл бұрын? Қазақстаннан Британияға дейінгі жол қазіргідей бір екі сағат емес, 10 күнге дейін созылған; жолсандықтар мен арқақоржындардың орнына еңгезердей ағаш сандықшаларды алып жүру қажет болған және саяхат жыныс немесе статус артықшылығы болған кездер.
Халықаралық туризм күніне орай біз тарихқа терең үңіліп, сіздерге ең қызықты мәліметтерді айтып беруді жөн көрдік. Бізбен бірге бұрынғы кездің саяхатына аттануға дайынсыз ба?
ТУРДЫ ТАҢДАЙМЫЗ
“Ол инклюзивсіз” кезеңдер болғанын елестете аласыз ба. Иә-иә, тіпті біршама жақын арада болған. Пакеттік турлар 1840-жылдары пайда болған, ол кезде британдық Томас Кук демалуға топтық сапарды ұйымдастырған. Бар болғаны бір шиллингке жолаушы тоқашпен шайды және үрмелі оркестрдің сүйемелдеуін қоса алғанда пойызда қызметтер кешенін пайдаланған. Бірақ, «барлығы қосылған» жүйесі бойынша жұмыс істейтін алғашқы курорт қонақтарды тек 1950 жылы қабылдады. Және қайда екенін білесіз бе? Майоркада! 20 жылдан соң сондай формат Карибта да қалыптасқан. Сол уақыттан бері туризмнің жаңа кезеңі басталды.
Қызықты дерек! Егер сіз тұрмыстағы әйел болсаңыз және жарыңызбен шетелге саяхатқа шықсаңыз, сіздерде екеуіңізді «Мистер Джон Смит жұбайымен» деп жазған бір паспорт болуы ықтимал. Бұның себебі – тұрмыс құрмаған әйелдер ғана паспортты өз атына ала алды*. Жалғыз өзі саяхаттағысы келген тұрмыстағы әйел құжатты «Миссис Джон Смит» деп бәрібір жолдасының атына алатын. Әйелдердің соло-сапарларына арналған тренд бүкіл әлемде қарыштап танымал болып келе жатқан кезде, ал осы тақырыпқа байланысты іздеу сұратымдарының жиілігі соңғы жылдары 350% ұлғайған заманда мұндайға сену қиын екені рас.
НЕМЕН САЯХАТТАЙМЫЗ
16 ғасырдан бастап Еуропада қалалар арасында қоғамдық көлік – дилижанс жүре бастады. Ол пайда болғанға дейін әр түрлі жыныстағы және статустағы таныс емес адамдардың бірге саяхаттауы ерсі саналатын.
19 ғасырдың 20-жылдары алғашқы жолаушылар пойыздары жүре бастады. Олар небәрі 15 км/сағат жылдамдықпен жүргені рас. Иә, бұл сізге 500 км/сағ дейін қатты жүретін заманауи супер жүйрік шанхайлық Maglev немесе бір-екі сағатта сізді Барселонадан Мадридке дейін алып баратын испандық Renfe AVE емес. Дегенмен, іші қандай жайлы болатын! Міне, мысалы, үнді пойыздарындағы бірінші деңгейлі вагоны қандай болған:
Кing size**** кереуеті, еуропалық дәретханасы, душы мен электр шамдары бар ағашпен қапталған купе, желдеткішпен, ал кейде заманауи ауа баптағыштардың аналогтарымен салқындатылатын: желдеткішті едендегі немесе төбедегі саңылауда орналасқан мұз бөліктеріне бағыттайтын. Дәліздер болмаған, жолаушы жеке кіреберіс арқылы платформаға түсу мүмкіндігімен вагонның бар енін алған**.
Бұл енді керемет емес пе?!
Ал 1920-жылдары круиздер мен авиаұшулар пайда болды. Әрине, ол кезде бұл қазіргідей жылдам, жайлы және қолжетімді болмаған. Дегенмен, қазіргі саяхаттаушылар өткен кезден нақты қайтарып алғысы келетін сәттер бар. Қандай? Айта кетейік:
- American Airlines компаниясы 747-100 ұшағының эконом -класының салонында пиано-бар болған— өйткені, борттағы жанды музыкадай саяхатқа жарқын көңіл-күй сыйлайтын тағы не бар.
- Southern Airways 70-жылдары жолаушыларға шампанды тіпті эконом-класста ұсынған және бұл үшін «Ақсүйектер бағыты» атауына ие болған.
- 1973 жылға дейін әуежайларда багажды тексеру мүлдем болмаған.
- 1980 жылдары багаж көлемі шектелмеген. Көз алдыңызға елестетіп көріңізші – жиналған кезде ешқандай таңдау қиындығы жоқ, себебі бәрін алуға болады!
ЖОЛСАНДЫҚТЫ ЖИНАЙМЫЗ
Нақтырақ айтсақ, жол сандығын жинаймыз, өйткені біз 19 ғасырда саяхаттап жүрміз. Сол кездері олар жайлы және қолжетімді емес еді. Өзіміз үйренгендей ешқандай жылжымалы қолсаптары және доңғалақтары бар жолсандықтар болмайтын. Соңғылары тек 1927 жылы, United States Luggage қызметкері Бернард Девид Садоу әуежай жұмыскері домалатып әкеле жатқан багажы бар арбашадан «шабыт алған» кезде пайда болған. Ал бұрынғы сандықта бүйірлік қолсабы болған және оны тасымалдау үшін 2 адам қажет болған. Өздеріңіз түсінгендей, осындай сән-салтанатқа тек кейбірі қол жеткізе алған.
Бұның не екенін білесіз бе? Саяхаттауға арналған қалпақ қорабы. Аталмыш қораптарды және жол сандықтарын Париждегі шебер Марешаль жасаған, Луи Виттон оның оқушысы болған. Таң қалмаңыз, өйткені дәл осы атақты дизайнер әрі ІІІ Наполеонның әйелі, патшайым Евгенияның жеке буып-түюшісі – 1850 жылдары “Трианон” деген атпен белгілі заманауи жолсандықтың прототипін жасаған.
Кейінірек бюджеттік туристтер үшін де қуанышты жай орын алған. Ол кезде саяхаттаушыларда саквояждар (француз тілінен “саяхаттауға арналған сөмке”) – екі қысқа ұстағышы бар қап түріндегі сөмкелер – және кілемді сөмкелер (carpetbags) пайда болған. Иә, сіз дұрыс ойладыңыз – оларды ескі кілемдерден тіккен.
Жолсандықта не бар?
Бұрындары өзімен бірге үнемі әр түрлі жағдайларға арналған киім-кешек алып жүрген. Мысалы, әйел адамдар серуендеуге, тенниске, велосипедпен жүруге, сауық кештеріне арналған көйлектер алған. Бұдан басқа саяхаттау үшін өзіңізбен бірге не болу керек? Төменде жиналуға арналған кішігірім чекпарақ:
- Жол “этуилары” (etui) немесе «дәретхана» жинақтары. Оларға мына кішкентай көлемді тасымалданатын құралдар кірген: пинцеттер, қылшақтар және тарақтар, тігін инелері, опаға арналған футлярлар. Ер адамдар үшін міндетті зат – ұстара жабдықтары.
- Ішінде ерекше ұнтағы бар қолға арналған жылытқы. Оны алдымен пеште жылытқан, одан кейін ғана жолдар қолды жылыту үшін кішігірім муфтаға салған.
- Жамылғы. Иә-иә, дилижанспен саяхаттасаңыз, оның ішінде қаншалықты суық болатынына дайын болуыңыз керек.
- Кішкентай пластиналары бар шағын патефон, оған тек екі мелодия сыйған. Яғни, сол кездің өзінде саяхаттау – мереке екенін білген. Ал ол музыкасыз қалай өтпек!
- Бас сүйегіш. Саяхатқа жұмсақ жастық алуды үйреніп алдыңыз ба? Ал енді, ата-бабаларымыз оның орнына ақша мен бағалы заттарға арналған ағаш сандықшада ұйықтағанын елестетіп көріңізші.
ЖОЛҒА КИЕТІН КИІМДІ ТАІДАЙМЫЗ
Бәлкім, әр адамның қазіргі жолға киетін сүйікті аутфиті бар шығар: ыңғайлы спорт костюмі, худи немесе сәнді футболка. Бұрынғының саяхаттаушылары бұл ретте сізге қызғана қарауы хақ. 19 ғасырда жол көліктегі шаң және күйе кесірінен «лас» іс болып саналатын, сондықтан жолға арналған және демалуға арналған жеке заттарды алу керек болатын. Тіпті кейбір жол көрсеткіштерде жолда белгіленген орынға жеткеннен кейін лақтырып тастауға аямайтын ескі киімді кию ұсынылған. Сондықтан багаж көп болған, үш-төрт жолсандық. Кейіннен жол кофры немесе гардероб– қазіргі заманның киім-кешекке арналған органайзерінің аналогы танымал бола бастаған. Онда киімді ілгіштерге орналастыруға, ал жылжымалы жәшіктерге аяқ киім салуға болатын.
Атты экипажбен ұзақ сапар шеккенде саяхатқа арналған майланған зығырдан жасалған бриджи тапсырмас зат болған. Оған қосымша ретінде шалбарды ұзақ саяхаттан кейін тазалау, сақтау және жаңарту үшін бриджиге арналған арнайы ұнтақ берілген***.
20 ғасырдың басында бұрынғыдан гөрі жақсырақ бола түсті, бірақ жолға дұрыс киіну дәл бұрынғыдай қиынға соғатын. Тіпті 1925 жылғы Vogue шығарылымында әйел адамдарға келісті аутфит таңдауға көмек көрсету үшін “Саяхат қажеттіліктеріне арналған гардероб” материалы жарыққа шыққан (The Wardrobe to Meet the Travel Urge).
Мұрағаттар Vogue
Жылдың суық мерзімінде сапар шегу тіпті сынақ болған. Елестетіп көріңізші, мысалы, дилижанстардың жолаушыларына қолайсыз күн райынан сақтану үшін арнайы былғары жапқыш-перделер берілген – «жартылай жабатын жапқыштар», бұған қоса «бет пен кеудені жабатын жапқыштар» болған.
Ал бұл құралды саяхаттаушыларды қардан қорғау үшін Монреалда ойлап тапқан.
Фотода Қарлы боранда бетперде киген екі әйел (Канада, Монреаль, 1939. Нидерландтың ұлттық архиві)
Ал, міне, осындай кезеңдер арасындағы саяхат сізге ұнады ма? Небәрі бір-екі жүзжылдықта туризмнің қаншалықты жайлы әрі қолжетімді болғаны таңқалдыратыны рас. Ал болашағымызда қандай кереметтер күтіп тұр! Бұл енді тіпті басқа тарих болмақ және біз оны сіздермен бірге жасап жатқанымызға қуаныштымыз.
* atlasobscura.com
** dipakrc.blogspot.com
*** dralun.wordpress.com
**** ені 180 см, ұзындығы 200 см болатын кереует форматы
***** Solo Travel Research and Its Gender Perspective: A Critical Bibliometric Review
